Mặc dù thực tế cho thấy, nhiều quốc gia có nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào như khoáng sản hoặc nhiên liệu, nhưng nghèo đói và bất bình đẳng vẫn là những vấn đề nhức nhối ở các quốc gia này. “Lời nguyền tài nguyên” liên quan đến một nghịch lý là các quốc gia có nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào dường như hoạt động kinh tế kém hơn các quốc gia có nguồn tài nguyên thiên nhiên hạn chế. Nói cách khác, các nền kinh tế dựa vào tài nguyên có xu hướng rơi vào bẫy đói nghèo nếu tài nguyên thiên nhiên không được khai thác một cách hợp lý.
Ở các chế độ độc tài, lời nguyền tài nguyên tiếp tục xảy ra khi sự giàu có từ dầu mỏ làm giảm mức độ dân chủ và củng cố chế độ chuyên quyền (ví dụ, Jensen & Wantchekon, 2004; Ross, 2011; Wright và cộng sự, 2015). Tập trung vào tài nguyên dầu mỏ, Ross (2013) cho rằng các vấn đề chính trị và tài chính của các quốc gia phụ thuộc vào dầu mỏ có thể bắt nguồn từ các đặc tính bất thường của doanh thu từ dầu mỏ. Lập luận như vậy có thể phản ánh bốn dấu hiệu sau đây. Thứ nhất, khi quy mô doanh thu từ dầu mỏ trở nên khổng lồ, nó khiến các chính phủ độc tài dễ dàng hòa hoãn các cuộc đàm phán tranh chấp. Tuy nhiên, điều này có thể dẫn đến xung đột lợi ích giữa các nhóm dân cư. Thứ hai, nguồn thu từ dầu mỏ có thể đóng vai trò quan trọng trong các vấn đề khác nhau của các nền kinh tế phụ thuộc vào dầu mỏ. Các chính phủ có nguồn quỹ là dầu mỏ chủ yếu làm giàu bằng sự dồi dào dầu mỏ của đất nước mình thay vì bằng cách đánh thuế vào công dân. Khi các chính phủ phụ thuộc vào nguồn thu từ dầu mỏ, họ trở nên ít nhạy cảm hơn với áp lực của công chúng và các xã hội dân sự, điều này làm rõ lý do tại sao rất nhiều quốc gia cung cấp dầu lại không dân chủ. Thứ ba, các vấn đề khác có thể liên quan đến sự bất ổn của giá dầu. Sự biến động của giá dầu thế giới và sự lên xuống của dự trữ quốc gia đã ảnh hưởng đáng kể đến tài chính của chính phủ. Do đó, điều này dẫn đến các công vụ không thể dự đoán được mà nhiều chính phủ đã phải vật lộn trong khi cố gắng tìm giải pháp cho các cuộc xung đột khu vực giữa chính phủ và quân nổi dậy. Cuối cùng, bí mật về thu nhập từ dầu mỏ càng làm trầm trọng thêm những vấn đề này. Để che giấu các giao dịch của mình, các chính phủ thường xuyên thông đồng với các công ty dầu mỏ nước ngoài trong khi sử dụng các công ty dầu khí quốc gia của mình để che giấu cả thu và chi. Điều này chứng minh rằng sự bóc lột do lòng tham và khả năng kém cỏi có thể bị che giấu, đồng thời nó cũng giải thích tại sao doanh thu từ dầu mỏ thường bị lãng phí và các nhà độc tài sử dụng nhiên liệu dầu vẫn tiếp tục tồn tại.
Việc khai thác tài nguyên thiên nhiên có thể dẫn đến tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại. Khi phụ thuộc vào một nguồn lực duy nhất, một nền kinh tế có thể dễ bị ảnh hưởng bởi sự biến động giá cả của nguồn lực đó. Ví dụ, Venezuela được hưởng lợi từ tài nguyên thiên nhiên của họ, tuy nhiên lại phải trải qua khó khăn do dễ bị biến động giá. Trong nhiệm kỳ của Tổng thống Hugo Chávez, hoạt động sản xuất dầu đã giúp chính phủ thực hiện nhiều chương trình trong nước và các dự án phát triển xã hội bất chấp các lệnh trừng phạt kinh tế từ Mỹ. Nguyên nhân là do Venezuela có trữ lượng dầu lớn nhất thế giới, cùng với việc là một trong những quốc gia sản xuất dầu hàng đầu. Do đó, nền kinh tế Venezuela cũng như giá trị của đồng bolivar, trở nên phụ thuộc nhiều vào giá dầu toàn cầu. Khi giá dầu đột ngột giảm vào năm 2014, giá trị của đồng bolivar đã tụt giá theo. Ngoài ra, việc tập trung vào tài nguyên thiên nhiên có thể ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh giữa các lĩnh vực phi tài nguyên như nông nghiệp và sản xuất, không tạo đủ việc làm cho người dân cũng như không thúc đẩy sự phát triển liên khu vực. Kết quả là, các nền kinh tế phụ thuộc vào dầu mỏ sẽ dễ bị ảnh hưởng bởi những biến động của thị trường. Để giảm thiểu tác động tiêu cực của lời nguyền tài nguyên, các chính phủ phụ thuộc vào dầu mỏ không chỉ tập trung khai thác tài nguyên thiên nhiên mà cũng nên phát triển các lĩnh vực khác. Điều này có thể giúp giảm sự phụ thuộc của ngân sách các nước vào khoáng sản hoặc nhiên liệu đồng thời đa dạng hóa các nguồn thu. Hơn nữa, các chính phủ có thể thành lập các quỹ tài sản có chủ quyền hoặc các ngân hàng trung ương độc lập để quản lý và kiểm soát một phần dự trữ của họ, đặc biệt là là khi xảy ra khủng hoảng. Đồng thời, thúc đẩy quản trị tốt là yếu tố then chốt trong việc giải quyết các khía cạnh tiêu cực của lời nguyền, mang lại lợi ích cho các bên liên quan, nền kinh tế và xã hội nói chung. Cuối cùng, cung cấp giáo dục chất lượng cao hơn và ít tập trung vào tài nguyên thiên nhiên có thể là con đường chính để nâng cao nhận thức của người dân ngay từ đầu thay vì để mặc họ thoải mái với việc có nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào.
Bảo Nguyễn
Tài liệu tham khảo:
Jensen, N., & Wantchekon, L. (2004). Resource Wealth and Political Regimes in Africa. Comparative Political Studies, 37(7), 816-841.
Ross, M. L. (2001). Does Oil Hinder Democracy?. World Politics, 325-361.
Ross, M. (2013). The Oil Curse. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Wright, J., Frantz, E., & Geddes, B. (2015). Oil and Autocratic Regime Survival. British Journal of Political Science, 45(2), 287-306.
