Liên hợp quốc khuyến nghị rằng các nước phát triển nên dành 0,7% tổng sản phẩm quốc dân của mình để hỗ trợ các nước kém phát triển cải thiện đời sống và phát triển thể chế (Roodman, 2004). Theo đó, viện trợ nước ngoài được coi là một trong những công cụ chính sách quan trọng nhất của các nước giàu đối với các nước nghèo (Qian, 2015). Ở các nền kinh tế nhận viện trợ như Đài Loan, Hàn Quốc và Botswana trước đây, hay Malaysia và Indonesia gần đây, viện trợ nước ngoài đã có những đóng góp đáng kể vào tăng trưởng kinh tế và xóa đói giảm nghèo (Riddell, 2008). Cơ sở lý luận của viện trợ nước ngoài là các nước nghèo thiếu nguồn lực tài chính để đầu tư vào các dự án và chương trình phát triển và có thể rơi vào ‘bẫy nghèo đói’ (Sachs, 2005). Do đó, viện trợ nước ngoài nhằm giúp các nước này thoát khỏi vòng luẩn quẩn của đói nghèo và bắt đầu tự phát triển bằng cách tài trợ cho các dịch vụ cơ bản như chăm sóc sức khỏe, giáo dục, cơ sở hạ tầng và các cơ hội khác mà các nước này sẽ không thể có nếu không có vốn viện trợ. Sachs (2005) lưu ý rằng nếu các nước phát triển quyết định cắt viện trợ quốc tế, hơn 6 triệu người châu Phi có thể chết mỗi năm vì các nguyên do có thể phòng ngừa và xử lý được. Stiglitz (2002) cũng ủng hộ thực tế rằng tăng viện trợ nước ngoài có thể hiệu quả trong việc giúp thoát khỏi tình trạng nghèo cùng cực.
Tuy nhiên, viện trợ nước ngoài cũng có những tác động tiêu cực đối với các nước nhận viện trợ (ví dụ, Easterly & William, 2014; Moyo, 2010). Theo quan điểm này, nó có thể (1) thúc đẩy tham nhũng, (2) tăng nợ nước ngoài, và (3) tạo ra sự phụ thuộc. Thứ nhất, viện trợ nước ngoài là nguyên nhân dẫn đến tình trạng tham nhũng ở các nước này do quản lý kém và thiếu trách nhiệm giải trình. Các chế độ tham nhũng thường sẽ làm suy yếu xã hội dân sự và hạn chế quyền tự do dân sự qua việc tăng gánh nặng của chính phủ và hạn chế quyền cá nhân, khiến đầu tư nội địa và đầu tư từ nước ngoài vào các nước nghèo trở nên không hấp dẫn. Thứ hai, nợ nước ngoài của các nước nhận viện trợ cũng tăng lên do các khoản đầu tư viện trợ từ các nước phát triển. Điều này làm nảy sinh một số vấn đề tài chính nghiêm trọng và làm trầm trọng thêm tình trạng nghèo đói vì các chính phủ có xu hướng tăng thuế để trả các khoản nợ này. Thứ ba, các nước kém phát triển phụ thuộc vào các nước phát triển cả về kinh tế và chính trị khi nhận viện trợ quốc tế. Hầu hết các gói hỗ trợ được cung cấp với nhiều điều kiện kèm theo trong khi các nước nhận viện trợ có xu hướng hoạt động kinh tế kém hơn các nước không nhận viện trợ nước ngoài (Moyo, 2010). Ngoài những vấn đề nêu trên, đầu tư viện trợ nước ngoài còn dẫn đến xung đột cũng như các vấn đề xã hội khác ở nhiều nước kém phát triển trên thế giới.
Nhìn chung, viện trợ nước ngoài có thể là giải pháp cho nhiều nước nghèo nhưng không phải tất cả các nước. Cần có những điều kiện tiên quyết để một quốc gia sử dụng viện trợ tốt hơn nhằm tránh phụ thuộc quá mức, tham nhũng và các tác động tiêu cực đến các thế hệ tương lai. Bằng cách so sánh các quốc gia châu Phi đã từ chối viện trợ và các quốc gia khác phụ thuộc vào viện trợ, Moyo (2010) cũng làm rõ một thực tế rằng việc đổ hàng tỷ đô la vào châu Phi đã khiến nhiều quốc gia châu Phi rơi vào một cái bẫy đáng sợ: phụ thuộc quá nhiều vào viện trợ nước ngoài, tham nhũng tràn lan, méo mó thị trường và làm trầm trọng thêm tình trạng đói nghèo. Moyo (2010) cũng đề xuất một lộ trình mới cho các chương trình hỗ trợ phát triển cho các nước nghèo nhất trên thế giới – một lộ trình đảm bảo tăng trưởng kinh tế đáng kể và giảm nghèo mà không khiến các nước này phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài. Tuy nhiên, tương lai của hỗ trợ phát triển phụ thuộc rất nhiều vào nỗ lực và ý chí chính trị của các chính phủ tài trợ và các cơ quan viện trợ của họ trong việc khắc phục các tác động tiêu cực của các gói viện trợ. Nếu việc cung cấp viện trợ quốc tế hoặc các yếu tố đầu vào khác không góp phần vào sự tiến bộ về “bí quyết sản xuất”, chúng sẽ không biến đổi thành cải thiện về năng suất. Trong trường hợp này, một nước nhận viện trợ sẽ không thể cải thiện sự phát triển kinh tế của mình mặc dù nhận được nhiều viện trợ hơn. Do đó, điều cần thiết là phải xem xét các biện pháp khuyến khích và khả năng sử dụng hiệu quả các nguồn lực.
Bảo Nguyễn
Tài liệu tham khảo:
Easterly & William. (2014). The Tyranny of Experts: Economists, Dictators, and The Forgotten Rights of the Poor. Basic Books
Moyo, D. (2010). Dead Aid: Why Aid Makes Things Worse and How There Is Another Way for Africa. Penguin.
Qian, N. (2015). Making Progress on Foreign Aid. Annu. Rev. Econ., 7(1), 277-308.
Riddell, R. (2008). Does Foreign Aid Really Work?. Oxford University Press.
Roodman, D. (2004). The Commitment to Development Index, 2004 Edition. Center for Global Development, Washington DC.
Sachs, J. (2005). The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time. New York: Penguin Press.
Sachs, J. (2005). The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time. New York: Penguin Press.
